12.08.2021 Hermeneutyka Gadamera – koncepcja przedsądów i znaczenie języka na Olimpiadzie Filozoficznej
Za moment przeczytasz artykuł przygotowany przez jednego z Prowadzących Indeksu w Kieszeni. Stanowi on drobny wycinek kompleksowego kursu w skład którego wchodzą prezentacje multimedialne, skrypty, zestawy zadań, czy testy kontrolne, dzięki którym Twoja nauka stanie się nie tylko skuteczniejsza, ale również przyjemniejsza. Po lekturze tego krótkiego opracowania zapraszamy Cię do zajrzenia na podstronę, na której szczegółowo opisujemy sposób w jaki możemy Ci pomóc osiągnąć Twoje edukacyjne cele!
Nieco ponad trzy lata temu zacząłem przygotowywać się do Olimpiady Filozoficznej. Pełen nadziei czytałem trzy tomy Historii filozofii Tatarkiewicza licząc, że znajdę tam przegląd dziejów filozofii od starożytności do czasów najnowszych. Oj, jak bardzo się myliłem! Okazało się, że dzieło Tatarkiewicza kończy się mniej więcej w tym momencie dziejów myśli, w którym zaczyna się wymagany na olimpiadzie blok tematyczny dotyczący filozofii współczesnej. Z kolei u mnie zaczęło się wtedy gorączkowe przeszukiwanie posiadanych książek. W zdecydowanej większości z nich nie pojawiały się nawet nazwiska myślicieli, o których musiałem się czegoś dowiedzieć. Koniec końców wylądowałem w objęciach poczciwego wujka Google i starałem się odtworzyć coś ze szczątkowych informacji, które były ogólnodostępne na losowych stronach.
Powiedzieć, że nie wspominam zbyt dobrze tego momentu przygotowań do olimpiady, to jakby nie powiedzieć nic. Dlatego też wpadłem na pomysł, aby zrobić przysługę nieco młodszym kolegom oraz koleżankom „po fachu” i napisać ten krótki tekścik, w którym postaram się przybliżyć sylwetkę Hansa-Georga Gadamera pod kątem wymagań na Olimpiadę Filozoficzną. Wybór takiego, a nie innego zagadnienia był dla mnie dosyć naturalny z tego względu, że filozofia hermeneutyczna stanowi centrum moich zainteresowań od jakichś dwóch lat. Jest to część mojej filozoficznej wiedzy, której jestem najbardziej pewien, więc to akurat nią postanowiłem się podzielić z tymi, którzy mogą jej za jakiś czas najbardziej potrzebować.
Kim był Gadamer i czym jest hermeneutyka?
Źródło: https://biografia24.pl/hans-georg-gadamer/
Na wstępie warto byłoby powiedzieć co nieco o samym Gadamerze i filozofii hermeneutycznej w ogólności. Hans-Georg Gadamer (1900-2002) był jednym z najważniejszych niemieckich filozofów XX wieku. Jego największym dziełem (około 700 stron!) jest Prawda i metoda, która zgodnie z podtytułem stanowi zarys hermeneutyki filozoficznej. Wpływ na jego koncepcję mieli poprzedni myśliciele związani z tym kierunkiem tacy jak: Friedrich Schleiermacher, Wilhelm Dilthey oraz, będący jego nauczycielem, Martin Heidegger. Gadamer zajmował się kulturą antyczną i klasyczną filozofią niemiecką, dlatego oprócz hermeneutów mocno oddziałali na niego: Platon, Arystoteles, Immanuel Kant, Georg Wilhelm Friedrich Hegel oraz przedstawiciele szkoły historycznej i neokantyzmu.
Filozofia hermeneutyczna w centrum swoich zainteresowań stawia kategorie rozumienia i interpretacji, które stanowią podstawowy sposób odnoszenia się człowieka do świata. Przedstawiciele tego kierunku zrywają z wizją podmiotu kartezjańskiego, który nie ma żadnych związków ze światem i może osiągnąć czysto racjonalną, bezzałożeniową wiedzę. Filozofowie hermeneutyczni ukazują człowieka jako rzuconego w świat, zawsze uwarunkowanego przez swoją cielesność, językowość i sytuację historyczną – człowieka, którego pogląd na rzeczywistość jest ukształtowany przez konkretną perspektywę zakorzenioną w jego życiu.
Warto też wspomnieć, że centralnym problemem hermeneutyki od czasów Heideggera jest język, który nie jest jedynie narzędziem posługującego się nim człowieka, lecz stanowi jedną z najważniejszych cech bytu ludzkiego, wpływającą bardzo mocno na nasz stosunek do świata. To tyle słowem wstępu – teraz przejdźmy do elementów koncepcji Gadamera, które trzeba znać na potrzeby Olimpiady Filozoficznej.
Koncepcja przedsądów – co musisz wiedzieć na OF?
Gadamer, występując przeciw tradycji Oświecenia, dokonał w Prawdzie i metodzie rehabilitacji przesądów. Zwrócił on uwagę, że myśliciele oświeceniowi czcili czysto logiczny i abstrakcyjny rozum, który uznawali za zupełnie niezależny od uwarunkowań historycznych, a wszystko, co nie podpadało pod władzę tego rozumu, było przez nich określane mianem bezpodstawnych przesądów i irracjonalnych zabobonów. Według Gadamera ludzkie rozumienie jest zawsze uwarunkowane przez wiele nieuświadomionych przeświadczeń wywodzących się ze wstępnej wiedzy, którą każdy człowiek ciągle nabywa. Wiedzę tę, pochodzącą głównie z doświadczeń poprzednich pokoleń, Gadamer określał mianem tradycji. Jest nam ona przekazywana szczególnie intensywnie podczas wychowania w domu, edukacji w szkole, czytania dzieł kultury oraz przede wszystkim nauki języków (ojczystego, obcego i technicznego).
Sens Gadamerowskiego przedsądu
Już w tym momencie widać, że pisząc o przesądach, Gadamerowi nie chodziło o strach przed numerem trzynaście lub czarnym kotem idącym ulicą. Filozof nieco prowokacyjnie zdecydował się na nawiązanie do pejoratywnego pojęcia przesądu, aby postawić się w opozycji do Oświecenia, które uznał on za źródło przesądu największego ze wszystkich – przekonania o możliwości odrzucenia wszystkich przesądów. Właściwego sensu Gadamerowskiego „przesądu” można się doszukać w terminie stosowanym w prawie rzymskim w stosunku do wstępnej decyzji sędziowskiej poprzedzającej właściwy wyrok. Chodzi więc o wstępny osąd, który może jeszcze ulec zmianie. Ze względu na bezwzględnie negatywny wydźwięk słowa „przesąd” w języku polskim, przyjęło się używanie w tym kontekście terminu „przed-sąd”, który lepiej oddaje charakter wiedzy pochodzącej z tradycji jako poprzedzającej i umożliwiającej wiedzę właściwą.
Gadamer twierdził, że człowiek nie jest w stanie przeprowadzić aktu rozumienia bez uprzedniego oparcia się na czymkolwiek. Innymi słowy – posiadanie przedsądów jest niezbędnym warunkiem, abyśmy mogli cokolwiek zrozumieć, gdyż rozumienie jest zawsze rozumieniem czegoś w świetle wstępnego zasobu wiedzy. Z tego też powodu stanowi ono już pewną interpretację, gdyż dokonuje się z konkretnej perspektywy. Należy przy tym pamiętać, że przedsądy mogą być produktywne lub bezproduktywne – pierwsze z nich pomagają nam w procesie rozumienia, drugie przeszkadzają. Z tego powodu Gadamer zalecał, abyśmy nie trzymali się uporczywie naszych niezreflektowanych przedsądów. Powinniśmy raczej regularnie je sprawdzać, weryfikować oraz, w razie potrzeby, korygować. Korekcja ta zachodzi również w sposób nieuświadomiony wraz z każdym kolejnym doświadczeniem modyfikującym nasze przedsądy, które stają się wtedy nową podstawą dla następnych aktów rozumienia.
Znaczenie języka (mowy), przydatne informacje w kontekście Olimpiady Filozoficznej
Źródło: https://biografia24.pl/hans-georg-gadamer/
Jednym z najważniejszych tekstów Gadamera jest niewątpliwie Człowiek i język, w którym autor w skondensowany sposób zaprezentował swoje poglądy na naturę języka oraz stosunek między językiem a człowiekiem. Na samym początku tego krótkiego eseju Gadamer przyznał rację Arystotelesowi, że istotą człowieka jest posiadany przez niego logos. Niemiecki filozof wskazał jednak, że to, co było najważniejsze w tym stwierdzeniu wypowiedzianym po grecku, zostało utracone po przetłumaczeniu go na łacinę.
Definicja człowieka jako zoon logon echon została po łacinie oddana jako animal rationale, i to właśnie ta łacińska forma przyjęła się w tradycji Zachodu. Termin logos został przełożony jako „rozum”, co oczywiście nie jest błędem, ale według Gadamera termin ten w starożytnej Grecji oznaczał przede wszystkim: słowo, język, mowę. Jako że wersja łacińska oddziałała zdecydowanie silniej na naszą kulturę, dlatego też zamiast obrazu człowieka jako zwierzęcia posiadającego język, przekazany nam został obraz człowieka jako istoty dysponującej rozumem. Gadamer zdecydowanie opowiedział się za pierwotną, grecką wersją Arystotelesowskiej definicji.
Gadamer ukazał język jako równie uniwersalny co rozum, jako coś wszechogarniającego i pozwalającego na wyrażenie zasadniczo wszystkiego, co może zostać przez człowieka pomyślane. Autor Prawdy i metody krytykował instrumentalną wizję języka, gdyż według niego ludzie nie posługują się językiem na wzór narzędzia, które można odłożyć na bok po wypełnieniu zadania. Jesteśmy raczej ogarnięci przez język, który strukturyzuje nasze myślenie o świecie oraz konstytuuje naszą (samo)świadomość. Można by nawet powiedzieć, że to nie ludzie mówią za pomocą języka, lecz to język przemawia za pomocą ludzi.
Sztuka mówienia według Gadamera
W związku z wcześniejszymi twierdzeniami Gadamer wskazał na fakt, że nauka mówienia nie jest jedynie uczeniem się gotowych sformułowań w celu oznaczenia słowami dobrze znanych nam rzeczy. Ucząc się mówić poznajemy jednocześnie świat, gdyż „byt, który możemy zrozumieć, jest językiem”. Innymi słowy, rzeczywistość, której doświadczamy, musi zostać przez nas wyartykułowana w języku, aby mogła nabrać dla nas sensu. Nasze myślenie uwarunkowane jest zatem przez język, którym się posługujemy.
Warto zaznaczyć, że według Gadamera język nie należy do sfery Ja, czyli do pojedynczego podmiotu, lecz przynależy do rzeczywistości My, czyli do pewnej wspólnoty. Indywidualny człowiek nigdy nie może zapanować w pełni nad językiem, którym się posługuje. Właściwym sposobem istnienia języka jest istnienie w rozmowie, czyli ma ono charakter społeczny. Dlatego też stwierdzenie, że istnieje coś takiego jak język prywatny, było dla Gadamera absurdalne. Rozmowa nie sprowadza się do prostej wymiany komunikatów za pomocą dokładnie sprecyzowanych terminów, a raczej stanowi proces konstytuowania porozumienia, w którym rozmówcy dochodzą do wypracowania wspólnego języka. Powyższy proces ma miejsce zarówno w codziennej rozmowie między dwoma osobami, jak i na płaszczyźnie dialogu społecznego. W społecznie tworzonym języku artykułują się poglądy na świat oraz wspólne doświadczenia zbiorowości, która się tym językiem posługuje.
Język prezentuje rzeczywistość
Jedną z ważnych charakterystyk języka w ujęciu Gadamera była jego rzeczowość. Znaczy to tyle, że język pełni funkcję prezentowania rzeczy, odsłaniania rzeczywistości, o której mówi. Człowiek dzięki językowi może przedstawić swojemu rozmówcy najróżniejsze sytuacje lub koncepty, które, jeśli zostaną przez partnera dialogu zrozumiane, uobecnią się w jego umyśle. Gadamer wspominał, że możemy zrozumieć przekaz historyczny, gdy staje się on językiem, a znaczy to tyle, że język nie jest po prostu środkiem artykulacji jakichś oddzielnych od niego treści, ale raczej jest nierozerwalnie związany z rzeczywistością, która się w nim ujawnia. Biorąc pod uwagę powyższe, Gadamer stwierdził, że język skrywa się za tym, co sam odsłania. W prawdziwej rozmowie nie myślimy o języku ani o tym, że aktualnie mówimy, lecz skupiamy się na tym, o czym mówimy. Niemiecki filozof stwierdza, iż właśnie przez fakt, że „mówienie z istoty zapomina o sobie”, samo pojęcie języka pojawiło się w naszej kulturze stosunkowo późno.
Podsumowanie
Mam nadzieję, że tekst ten przyda się chociaż jednej osobie w jej przygotowaniach do Olimpiady Filozoficznej. Jako że powyżej napisałem już z grubsza wszystko, co zaplanowałem, to w ramach podsumowania postanowiłem zamieścić kilka propozycji do przeczytania. W razie gdyby ktoś chciał pogłębić swoją wiedzę z zakresu filozofii Gadamera lub hermeneutyki.
Dzieła Gadamera:
1. Gadamer, H-G. (1979). Człowiek i język. Tłum. K. Michalski. W: Rozum, słowo, dzieje. Tłum. K. Michalski, M. Łukasiewicz. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
2. Gadamer, H-G. (2003). Granice języka. Tłum. B. Sierocka. W: Język i rozumienie. Tłum. P. Dehnel, B. Sierocka. Warszawa: Fundacja Aletheia.
3. Gadamer, H-G. (2004). Prawda i metoda. Tłum. B. Baran. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Opracowania:
1. Dybel, P. (2004). Granice rozumienia i interpretacji. O hermeneutyce Hansa-Georga Gadamera. Kraków: TAiWPN UNIVERSITAS
2. Lorenc, W. (2019). Filozofia hermeneutyczna. Inspiracje, klasycy radykalizacje. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
3. Przyłębski, A. (2006). Gadamer. Warszawa: PW „Wiedza Powszechna”.
4. Przyłębski, A. (2019). Od sztuki interpretacji do teorii i filozofii rozumienia. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Autor tekstu: Dawid Góras
Grupa odnośnie Przygotowań do Olimpiady Filozoficznej
Chcesz być ze wszystkim na bieżąco? Dołącz do grupy na Facebooku!
