Nie bez przyczyny wybrałem ten dział prawa cywilnego jako temat przewodni artykułu dotyczącego Olimpiady Wiedzy o Prawie właśnie teraz. Niedawno, na I etapie Olimpiady, po raz pierwszy od wielu lat pojawiła się tematyka spadków. Co więcej, z samego prawa cywilnego było do zdobycia 10% punktów, co stanowi sporą ich część, biorąc pod uwagę niewielki margines błędu dopuszczalny na pierwszym etapie Olimpiady Wiedzy o Prawie. Nawiasem mówiąc, w opinii wielu był to najtrudniejszy I etap od lat i sam podpisałbym się pod takim stwierdzeniem. Porozmawiajmy więc o dziedziczeniu.
Źródło: www.unsplash.com
Na wstępie zachęcamy też do zajrzenia na podstronę dedykowaną kompleksowemu przygotowaniu do Olimpiady Wiedzy o Prawie, wtedy nawet spadki Cię nie zaskoczą!
Warto rozpocząć od zbudowania pewnej siatki podstawowych pojęć, jako że na części testowej Olimpiady Wiedzy o Prawie bardzo lubią pytać o wiele kluczowych terminów.
Cztery bazowe pojęcia:
– spadek – ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, które przechodzą na spadkobierców,
– dziedziczenie – proces przejścia praw i obowiązków zmarłego na spadkobierców,
– spadkobiercy – osoby (fizyczne lub prawne) uprawnione (ustawowo lub z testamentu) do nabycia spadku po spadkodawcy,
– spadkodawca – osoba fizyczna, po której spadek z chwilą śmierci przechodzi na spadkobierców.
Zdolność do dziedziczenia jest to możność wejścia w ogół praw i obowiązków przysługujących zmarłemu w drodze dziedziczenia. Posiadają ją osoby fizyczne i osoby prawne.
Osoba fizyczna ma zdolność do dziedziczenia, czyli może być spadkobiercą, jeżeli żyje w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy). Ustawa przewiduje w tym zakresie wyjątek dotyczący dziecka poczętego. Mianowicie dziecko już poczęte w chwili otwarcia spadku może być spadkobiercą, jeżeli następnie urodzi się żywe (tzw. nasciturus).
Osoba prawna natomiast posiada zdolność do dziedziczenia, jeżeli istnieje w chwili otwarcia spadku. W tym przypadku przepisy również przewidują odstępstwo. Dotyczy ono fundacji ustanowionej w testamencie. Fundacja ustanowiona przez spadkodawcę w testamencie może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.
Pojęcie testamentu rozumiane jest w prawie w sposób dwojaki – po pierwsze jako czynność prawna, przez którą osoba fizyczna reguluje sytuację prawną swojego majątku na wypadek śmierci (mortis causa), a po drugie jako dokument, w którym zawarte jest oświadczenie woli testatora (zmarłego). Testament jest wprawdzie jedną z czynności prawnych, ale zajmuje wśród nich szczególne miejsce.
Charakteryzuje się on następującymi cechami – jest czynnością prawną:
– pozwalającą uregulować sytuację prawną majątku należącego do osoby fizycznej na wypadek śmierci (mortis causa),
– jednostronną, co oznacza, że do sporządzenia testamentu konieczne jest, a zarazem wystarczające oświadczenie woli jednej osoby (testatora),
– taką czynnością prawną, przy dokonywaniu której oświadczenie woli testatora nie jest składane innej osobie, czyli nie ma adresata,
– której mocą spadkodawca (testator) rozrządza swoim majątkiem,
– charakterze ściśle osobistym, co oznacza zakaz sporządzania i odwoływania testamentu przez przedstawiciela (w Polsce również nie ma możliwości sporządzania tzw. testamentów małżeńskich),
– o charakterze formalnym, co oznacza, że musi być sporządzony w formie przewidzianej w ustawie,
– odwołalną, co oznacza, że testator może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia (np. poprzez podarcie, spalenie, napisanie nowego itp.)
Zdolność testowania (sporządzenia testamentu) – sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
Na podstawie powyższych cech można sformułować syntetyczną definicję testamentu. Testament jest czynnością prawną jednostronną, przy dokonywaniu której oświadczenie woli testatora nie jest skierowane do żadnej osoby, w każdej chwili odwołalną, której mocą spadkodawca osobiście i z zachowaniem szczególnej formy rozrządza swoim majątkiem na wypadek śmierci. Wedle polskiego prawa cywilnego rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie poprzez testament.
Otwarcie spadku jest pojęciem o charakterze techniczno-prawnym, którym przepisy prawa spadkowego posługują się na oznaczenie chwili śmierci spadkodawcy i z którym łączą skutek w postaci przejścia ogółu praw i obowiązków zmarłego na jego następców prawnych (spadkobierców).
Zgodnie z treścią przepisu art. 924 k.c. „spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy”. Oznaczenie chwili otwarcia spadku ma na przykład znaczenie dla określenia składników majątku spadkowego (aktywów i pasywów) oraz dla oznaczenia kręgu podmiotów, które mogą dziedziczyć po danym spadkodawcy.
Zapamiętaj:
– spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy,
– spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku.
Istnieją trzy opcje: jeżeli spadkobierca przyjmuje spadek wprost, odpowiada za długi spadkowe całym majątkiem, zarówno spadkowym jak i osobistym (nieciekawe rozwiązanie, idźmy dalej). W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza ponosi odpowiedzialność tylko do wysokości aktywów spadku ustalonej według spisu inwentarza (czyli, generalnie, jeśli się okaże, że w spadku jest więcej na minus niż na plus, to za to osobiście nie odpowiadamy). Spadek można również odrzucić – wtedy nie interesuje nas, co dalej będzie się z nim działo.
Osoba powołana do dziedziczenia powinna w terminie 6 miesięcy określić, czy przyjmuje, czy odrzuca spadek. W przypadku braku złożenia takiego oświadczenia przyjmuje się, iż osoba taka przyjęła spadek z dobrodziejstwem inwentarza (jeszcze kilka lat temu brak złożenia takiego oświadczenia w terminie skutkował przyjęciem spadku wprost, co było bardzo niekorzystne dla spadkobierców, ponieważ czasem mogli oni nawet nie wiedzieć o powołaniu do spadku).
Źródło: www.unsplash.com
Na początek wyjaśnienie trzech istotnych z perspektywy tematu pojęć:
– zstępni – to w prawie cywilnym określenie na dzieci i ich potomków (wnuki spadkodawcy, prawnuki itd.),
– wstępni – to rodzice spadkodawcy, dziadkowie itd. (generalnie przodkowie),
– krewni w linii bocznej – to przede wszystkim rodzeństwo.
1) Z testamentu (dziedziczenie testamentowe) – jeśli spadkodawca sporządził testament,
2) Z ustawy / ustawowo (dziedziczenie ustawowe) – w przypadku braku testamentu lub jego nieważności:
– w pierwszej kolejności z ustawy do spadku powołane są dzieci i małżonek spadkodawcy – dziedziczą oni w częściach równych, ale część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku; w przypadku braku małżonka dziedziczą wszystko dzieci; jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przechodzi na jego dzieci (czyli wnuki spadkodawcy) w częściach równych. Warto wiedzieć, że ustawowo nie dziedziczy małżonek pozostający w separacji,
– w przypadku braku zstępnych spadkodawcy, obok małżonka powołani do spadku są jego rodzice, udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi 1/4 całości spadku,
– w przypadku braku zstępnych i małżonka wszystko dziedziczą rodzice, po rodzicach – rodzeństwo,
– w przypadku braku powyższych – dziadkowie,
– w przypadku braku powyższych – pasierbowie,
– w ostatniej kolejności spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu (tzw. spadkobierca ostateczny). Gmina jako spadkobierca ustawowy nie może odrzucić spadku, nie składa również oświadczenia o jego przyjęciu, a spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza.
To wszystko, co trzeba wiedzieć do Olimpiady Wiedzy o Prawie na temat ogólnej charakterystyki testamentów oraz zasad dziedziczenia w polskim porządku prawnym.
Dla zdobycia kompleksowej wiedzy z prawa cywilnego, przekazanej w ciekawy sposób, zapraszam do zajrzenia na podstronę dedykowaną kompleksowemu przygotowaniu do Olimpiady Wiedzy o Prawie!
– Kodeks cywilny z 1964 r.
– Prawo spadkowe Seria akademicka, Paweł Księżak, wyd. Wolters Kluwer
– Aplikacja od ogółu do szczegółu. Akty normatywne w pigułce. Seria: Aplikacje prawnicze; Wydanie: 9; Rok: 2018.
– arslege.pl
– podręcznik „W centrum uwagi. Wiedza o społeczeństwie. Część 2”. Zakres rozszerzony
– Vademecum z Wiedzy o Społeczeństwie „Teraz matura”, wyd. Nowa Era
– wikipedia.pl
Strona przygotowana przez Zyskowni.pl