Od roku szkolnego 2024/2025 uczniowie na egzaminie ósmoklasisty muszą liczyć się z nieco poszerzoną względem poprzednich lat listą lektur obowiązkowych. Nadal są to wyłącznie teksty omawiane na lekcjach języka polskiego w szkole. Jednak w poprzednich latach obowiązywały wyłącznie te omawiane w klasach siódmej i ósmej, i to nie wszystkie. Zaś od tego roku mogą się też pojawić utwory z klas od czwartej do szóstej. Jest coś, co łączy je prawie wszystkie – literatura fantastyczna!
www.freepik.com
Dla porządku warto przypomnieć, o jakich tytułach mowa. Na egzaminie ósmoklasisty od 2025 roku obowiązywać będzie znajomość następujących lektur z klas IV–VI:
Na pierwszy rzut oka wydają się one bardzo zróżnicowane. Nie łączy ich ani pochodzenie autorów, ani tematyka, ani tym bardziej gatunek literacki. Można jednak wskazać pewną właściwość, która jest dla nich wspólna. Co więcej, wiedza o tym jest istotna z perspektywy egzaminacyjnej. Otóż prawie wszystkie powyższe utwory to literatura fantastyczna bądź występują w nich elementy fantastyczne – wyjątkiem są Chłopcy z Placu Broni. Jaka występuje różnica między tymi dwoma własnościami? Dlaczego ta informacja może się przydać na egzaminie? I co konkretnie warto wiedzieć?
Zacznijmy od kwestii definicyjnych. Istnieje różnica między literaturą fantastyczną a utworami, w których występują elementy fantastyczne. Należy pamiętać, że druga spośród wymienionych kategorii jest ogólniejsza. Każdy utwór fantastyczny ma w sobie elementy fantastyczne, ale nie każdy tekst, w którym możemy wskazać elementy fantastyczne, należy do literatury fantastycznej.
W utworze mamy do czynienia z wątkami fantastycznymi, jeśli jakiekolwiek elementy świata przedstawionego (czas akcji, miejsce akcji, bohaterowie, wydarzenia) nie wykazują zgodności z prawami rządzącymi realnym światem. Oznacza to, że nie moglibyśmy zetknąć się z nimi w otaczającej nas rzeczywistości. Znakomita większość wydarzeń czy postaci w danym utworze może mieć wymiar realistyczny. Jednak pojawienie się jakiegoś zjawiska nadprzyrodzonego powoduje, że możemy już mówić o utworze z elementami fantastycznymi.
Spośród wymienionych wcześniej utworów wątki fantastyczne pojawiają się w Akademii Pana Kleksa oraz komiksie Kajko i Kokosz. Szkoła latania. Więcej szczegółów na ten temat znajdziesz w dalszej części tekstu.
Literatura fantastyczna z kolei to określona kategoria, związana z trzema gatunkami literackimi. W ich przypadku występowanie elementów fantastycznych odgrywa pierwszorzędną rolę i decyduje o ich specyfice. Do literatury fantastycznej zalicza się w związku z tym następujące gatunki:
Literatura fantastyczna – w jej nurcie umieścić możemy dwie spośród interesujących nas utworów: Opowieści z Narnii. Lwa, czarownicę i starą szafę, a także Hobbita, czyli tam i z powrotem. Konkretnie są to powieści fantasy, o czym będzie mowa w dalszej części tekstu. Na liście lektur obowiązkowych nie znajdziemy powieści science fiction ani horroru.
www.freepik.com
Umiejętność rozpoznawania określonych gatunków literackich, a także wskazywania ich cech charakterystycznych, może się okazać wielce przydatna. Warto zastanowić się nad tymi kwestiami szczególnie w przypadku lektur omawianych w klasach IV-VI. Po tylu latach od ostatniego kontaktu z tymi książkami możesz mieć nieco zakurzoną pamięć, a poza tym we wczesnych klasach szkoły podstawowej znacznie mniej zwraca się uwagę na sprawy gatunkowe, kluczowe w późniejszym czasie.
Nie należy również zapominać, że wskazane powyżej cztery lektury, spośród których w dwóch występują elementy fantastyczne, a dwie pozostałe wprost należą do literatury fantastycznej, dopiero co wróciły na listę tekstów, których znajomość jest obowiązkowa. Oznacza to, że w najbliższych latach autorzy arkuszy egzaminacyjnych mogą mieć szczególną tendencję do tego, aby szczegółowo sprawdzać wiedzę właśnie z tych obszarów. Warto więc do nich wracać i odświeżać swoją wiedzę bądź ją uzupełniać.
Jeśli chodzi o Akademię Pana Kleksa czy Kajko i Kokosza. Szkołę latania, sprawa jest prosta. Aby udowodnić, że masz w tych przypadkach do czynienia z utworem, w którym występują elementy fantastyczne, wystarczy wskazać przynajmniej jedno zjawisko, które nie byłoby możliwe z perspektywy praw rządzących otaczającą nas rzeczywistością.
W przypadku utworu Jana Brzechwy mogłaby to być chociażby postać szpaka Mateusza, który potrafi mówić. Jest on obdarzony ludzką inteligencją i wrażliwością, a za jego bieżącą sytuacją stoi poruszająca historia. Jeśli zaś chodzi o Kajko i Kokosza, to warto przypomnieć sobie Wyższą Szkołę Latania, znajdującą się na Łysej Górze. Dzięki niej Mirmił uzyskał umiejętność unoszenia się nad ziemią i swobodnego przemieszczania się z miejsca na miejsce.
W przypadku powieści Clive’a Staplesa Lewisa oraz Johna Ronalda Reuela Tolkiena, na egzaminie ósmoklasisty może przydać się umiejętność dowiedzenia tego, że utwory te można zaliczyć do literatury fantasy. Za każdym razem, gdy Twoim zadaniem jest potwierdzić przynależność określonego utworu do danego gatunku, powinieneś zastanowić się nad jego cechami charakterystycznymi. Pokazać, w jaki sposób znajdują one potwierdzenie w opisywanym przez Ciebie utworze. Podobnie postąpimy poniżej, a w tym celu skorzystamy z tabeli, która ułatwi uporządkowanie wiedzy.
| Cechy gatunkowe powieści fantasy | Tytuły utworów | |
| Opowieści z Narnii. Lew, czarownica i stara szafa | Hobbit, czyli tam i z powrotem | |
| Występowanie zjawisk nadprzyrodzonych | obecność zwierząt mówiących ludzkim językiem (państwo Bobrowie) | istnienie pierścienia znalezionego przez Bilba, zapewniającego jego nosicielowi niewidzialność |
| Podobieństwo do baśni lub mitu | występowanie magii, tajemniczych czarów, które powodują, że w Narnii panuje wieczna zima, a czarownica Jadis może zamieniać swych wrogów w kamienne posągi | obecność magii, którą potrafi się posługiwać Gandalf, obecność nadprzyrodzonych postaci, takich jak krasnoludy, gobliny czy elfy |
| Nawiązywanie do folkloru, kultur archaicznych, systemów wierzeń | autor wprowadził do utworu liczne nawiązania biblijne, w tym m.in. upodobnił postać Aslana do znanego z Nowego Testamentu Jezusa Chrystusa | pisarz czerpał wiele inspiracji z mitologii celtyckiej, charakterystycznej dla antycznych ludów zamieszkujących m.in. tereny dzisiejszych Irlandii i Szkocji |
| Walka dobra ze złem jako główny motyw fabuły | czworo rodzeństwa Pevensie, z pomocą Aslana, musi przeciwstawić się zbrodniczej władzy sprawowanej nad Narnią przez Jadis | Gandalf powierza krasnoludom misję pokonania Smauga, który stanowił realne zagrożenie dla funkcjonowania Śródziemia |
| Ostateczne zwycięstwo dobra nad złem | Czarownica Jadis zostaje zabita, zaś Adam, Edmund, Zuzanna i Łucja zostają władcami Narnii i osiadają na zamku Ker Paravel | Smaug zostaje pozbawiony życia przez Barba Łucznika, w wyniku wielkiej bitwy zostaje zaprowadzony pokój |
| Główny bohater ratujący świat przed zagładą | Rodzeństwo Pevensie jest niezbędne do tego, aby wypełniła się przepowiednia i upadła władza Jadis | Bilbo Baggins, choć nie jest typowym herosem, to ulega głębokiej przemianie wewnętrznej i nieraz odgrywa kluczową rolę w krytycznych momentach wyprawy |
Mam nadzieję, że dzięki powyższemu zestawieniu przynależność gatunkowa omówionych lektur nie będzie już wzbudzać u Ciebie żadnych wątpliwości. Jeśli chcesz się dowiedzieć więcej na temat przygód rodzeństwa Pevensie lub wyprawy krasnoludów pod wodzą Thorina, zachęcamy do skorzystania z naszej oferty kursów przygotowujących do egzaminu ósmoklasisty z języka polskiego!
www.freepik.com
Literatura fantastyczna na egzaminie ósmoklasisty nie jest niczym szczególnie zaskakującym. Nieraz elementy fantastyczne stanowią jedynie drobny wycinek świata przedstawionego. Ale w niektórych przypadkach ich obecność ma znaczący wpływ na przebieg zdarzeń.
Pośród lektur obowiązkowych, które od 2025 roku pojawiły się na liście egzaminacyjnej egzaminu ósmoklasisty z języka polskiego, nie zabrakło utworów, w których wątki fantastyczne są trudne do przeoczenia. Warto o nich pamiętać i dobrze opanować omówione powyżej zagadnienia. Udanej pracy!
Strona przygotowana przez Zyskowni.pl